ΚΑΣΤΡΟ ΚΟΥΛΕ ROCCA AL MARE

                                                     Λιμάνι Ηρακλείου, Κρήτη

Στην είσοδο του λιμανιού του Ηρακλείου, εκεί που τελειώνει ο δυτικός μόλος, δεσπόζει ένα επιβλητικό φρούριο. Κατά την Ενετοκρατία ήταν γνωστό με τα ονόματα Rocca a Mare ή Castello a Mare ή Castello, δηλαδή φρούριο στη θάλασσα. Επικράτησε τελικά να ονομάζεται "Κούλες", όνομα που προέρχεται από την τούρκικη ονομασία Su Kulesi. Κατασκευάστηκε στη θέση παλαιότερου φρουρίου που είχε πάθει σοβαρές ζημιές από σεισμό το 1303.

---

Ιστορία

Η Κρήτη από τη Μινωική ακόμα εποχή δεν είχε τείχη. Το νησί θεωρείτο ασφαλές και χωρίς αυτά. Η ίδια νοοτροπία επεκράτησε κατά τη Ρωμαϊκή και την πρώιμη Βυζαντινή περίοδο, Όταν από τον 7ο αιώνα εμφανίστηκαν οι Σαρακηνοί στο Αιγαίο, αυτό άλλαξε και οι Βυζαντινοί άρχισαν να κατασκευάζουν οχυρώσεις στην Κρήτη. Οι οχυρώσεις αυτές όμως δεν αποδείχτηκαν πολύ αποτελεσματικές όταν Σαρακηνοί πειρατές από την Ανδαλουσία αποβιβάστηκαν στο νησί, το 824, και πολύ σύντομα το κατέλαβαν ολόκληρο.

Οι Άραβες οχύρωσαν το Ηράκλειο με τείχος και και τάφρο και το κατέστησαν κέντρο των πειρατικών τους επιδρομών. Το Ηράκλειο ονομάστηκε τότε Χάνδακας. Μετά από πολλές αποτυχημένες προσπάθειες, οι Βυζαντινοί επανέκτησαν τον Χάνδακα με τον Νικηφόρο Φωκά το 961, ενώ μετά από 250 χρόνια το Ηράκλειο κατακτήθηκε από τους Γενουάτες και μετά από λίγα χρόνια από τους Ενετούς.

Αναφορά για πύργο στην είσοδο του λιμανιού γίνεται στην β’ Βυζαντινή περίοδο (10ος-13ος) ως Castellum Comunis.Οι Ενετοί, όταν κατέλαβαν το νησί, έφτιαξαν νέα τείχη, τα οποία ήταν επιβλητικά και ο Χάνδακας ονομάστηκε Μεγάλο Κάστρο. Για τη μεγαλύτερη ασφάλεια του λιμανιού, κατασκεύασαν το φρούριο Rocca al Mare, δηλαδή το Φρούριο της Θάλασσας. Αυτό ήταν αρχικά ο μικρός πύργος που υπήρχε στη θέση του σημερινού φρουρίου.

Στα μέσα του 14ου μ.Χ. αιώνα, κάνει την εμφάνισή της στην Ευρώπη η πυρίτιδα και ο τρόπος διεξαγωγής του πολέμου αλλάζει ριζικά, σε βαθμό που εκμηδενίστηκε αμυντική δυνατότητα των παλιών οχυρώσεων.

Έτσι τα μέσα του 15ου μ.Χ. αιώνα βρήκαν το Ηράκλειο ανεπαρκώς οχυρωμένο και τον πύργο του λιμανιού αμυντικά ανεπαρκή και ευάλωτο. Η Γερουσία της Βενετίας το 1462 ενέκρινε ένα ευρύ πρόγραμμα οχύρωσης της πόλης, που θα προστάτευε το Ηράκλειο και τους βούργους (προάστια) έξω από αυτό. Η νέα οχύρωση θα ακολουθούσε τα πρότυπα της νέας οχυρωματικής αρχιτεκτονικής με τους προμαχώνες. Στα πλαίσια αυτού του προγράμματος το 1523 κατεδαφίστηκε ο πύργος του λιμανιού και αντικαταστάθηκε με το φρούριο Κούλες, που σώζεται μέχρι σήμερα.

Επειδή η επάνω επιφάνεια της βραχώδους έξαρσης, όπου χτίστηκε το φρούριο, ήταν αρκετά μικρότερη, οι Βενετοί αναγκάστηκαν να συμπληρώσουν την έκταση του φυσικού βράχου με αποθέσεις μεγάλων ποσοτήτων φερτών βράχων και ογκολίθων Εκτεταμένες επιχωματώσεις κατάφεραν να δημιουργήσουν το χώρο για να χτιστεί το φρούριο έκτασης 3.600 τα.μ.. Οι επιχωματώσεις γίνονταν με μία πολύ ενδιαφέρουσα μέθοδο: Γέμιζαν παλιά πλοία με πέτρες από το νησί Ντία και την περιοχή Φρασκιές και τα βύθιζαν έξω από τη Βόρεια πλευρά του μόλου, δημιουργώντας με τον τρόπο αυτό κυματοθραύστες που αύξαναν τον διαθέσιμο χώρο.

Η κατασκευή του Κούλε κράτησε μέχρι το 1540.

Ο Κούλες μαζί με την υπόλοιπη Κρήτη έπεσε στα χέρια των Τούρκων το 1669. Επί Τουρκοκρατίας ο Κούλες δεν δέχτηκε ιδιαίτερες παρεμβάσεις εκτός από την προσθήκη κτιστών επάλξεων με θέσεις τουφεκιοφόρων και κανονιών. Οι Τούρκοι έκτισαν μικρότερο φρούριο απέναντι από τον Κούλε από την πλευρά της στεριάς, τον Μικρό Κούλε. Δυστυχώς το μνημείο αυτό μαζί με τμήματα των ενετικών νεωρίων κατεδαφίστηκε το 1936 για χάρη της ανάπτυξης της πόλης.

Σήμερα ο Κούλες χρησιμοποιείται περιστασιακά για καλλιτεχνικές εκθέσεις στους εσωτερικούς χώρους του ισογείου και θεατρικές ή μουσικές παραστάσεις στον επάνω όροφο, όταν ο καιρός το επιτρέπει.

---

Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία

Το φρούριο έχει τη μορφή ενός τετραπλεύρου με ένα έντονα προβαλλόμενο τμήμα, σε σχήμα ημικυκλίου στη Β.Α. πλευρά. Η δόμηση έχει γίνει από ισχυρότατη τοιχοποιία

Οι εξωτερικοί τοίχοι έχουν πάχος σχεδόν 9 μέτρα, ενώ οι εσωτερικοί τοίχοι φτάνουν τα 3 μέτρα πάχος σε κάποια σημεία.

Αρχιτεκτονικά ο Κούλες αποτελείται από δύο επιμέρους τμήματα:

το Νοτιοδυτικό: παραλληλόγραμμο, λίγο ψηλότερο

το Βορειοανατολικό σε σχήμα μισής έλλειψης, ελαφρώς χαμηλότερο.

Για την είσοδο στο φρούριο υπήρχαν τρεις πύλες εισόδου: Δυτικά, Βόρεια και Νοτιοδυτικά, με κύρια πύλη την Δυτική. Στο οικοδόμημα περιμετρικά είχαν εντοιχιστεί διάφορες ανάγλυφες πλάκες, επιγραφές και οικόσημα. Κορυφαία έργα γλυπτικής είναι τα τρία μαρμάρινα ανάγλυφα που απεικονίζουν τον φτερωτό λέοντα, σύμβολο της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, που επιστέφουν κάθε μία από τις τρεις εισόδους και δύο από αυτά διατηρούνται μέχρι σήμερα με φανερή τη διάβρωση από τον θαλασσινό αέρα.

Το φρούριο είναι διώροφο με 26 διαμερίσματα. Στο ισόγειο αρχικά υπήρχαν πέντε χώροι για κανόνια. Σύντομα φάνηκε ότι η χρήση κανονιών σε εσωτερικούς χώρους δημιουργούσε προβλήματα γιατί και το οπτικό πεδίο εκ των πραγμάτων μέσα από τα μικρά ανοίγματα στους τοίχους ήταν περιορισμένο, αλλά και ο καπνός που δημιουργούνταν μετά την ρίψη κάθε βλήματος έκανε την ατμόσφαιρα αποπνικτική και έτσι εγκαταλείφθηκε η χρήση τους.

Εκτός από τις casamatte, τους διαδρόμους δηλαδή των κανονιών, στο ισόγειο είχαν διαμορφωθεί και επιμέρους χώροι, ένας λειτουργούσε σαν φυλακή και οι υπόλοιποι για αποθήκευση τροφίμων και πολεμοφοδίων.

Στον επάνω όροφο, που είχε διαμορφωθεί σε ευρύχωρη πλατεία, ήταν στη Βόρεια πλευρά ο πύργος του φάρου. Εκεί υπήρχαν επίσης οι στρατώνες των στρατιωτών και οι κατοικίες των αξιωματούχων και του διοικητή.

Ήδη από πολύ νωρίς παρουσιάστηκαν ζημιές στα θεμέλια του από τη θάλασσα, που αντιμετωπίζονταν κατά καιρούς. Επίσης το φρούριο παρουσίασε πολλές οχυρωματικές αδυναμίες, γεγονός που οφείλεται στο ότι χτίστηκε σε μεταβατική φάση όταν η αρχιτεκτονική των φρουρίων πειραματιζόταν ακόμα με τις κατάλληλες λύσεις.

Έτσι, ο ρόλος του φρουρίου στη διάρκεια της τουρκικής πολιορκίας (1646-1669) δεν υπήρξε ιδιαίτερα σημαντικός, καθώς αρκετά νωρίς το τουρκικό πυροβολικό, τοποθετημένο στις κατάλληλες θέσεις, κατάφερε να εξουδετερώσει τη δύναμη πυρός του και έτσι οι Τούρκοι απέκτησαν τον έλεγχο της εισόδου του λιμανιού του Ηρακλείου.

---

Πηγές http://www.kastra.eu